De invloed van de fysieke leefomgeving op de gezondheid

In ons dagelijks leven staan we er vaak niet bij stil, maar de fysieke leefomgeving waarin we verkeren, heeft een aanzienlijke invloed op onze gezondheid. Of het nu gaat om de luchtkwaliteit, de groenvoorzieningen of de indeling van stedelijke gebieden, verschillende aspecten van onze omgeving beïnvloeden direct ons welzijn. In deze blog gaan we dieper in op de relatie tussen de fysieke leefomgeving en onze gezondheid.

Wat is de fysieke leefomgeving

De fysieke leefomgeving verwijst naar de tastbare en zichtbare aspecten van de omgeving waarin mensen leven, werken en zich verplaatsen. Het omvat alle fysieke elementen en structuren die invloed hebben op het dagelijks leven en het welzijn van individuen en gemeenschappen. Deze omgeving bestaat uit zowel natuurlijke als door de mens gemaakte elementen en heeft een directe impact op diverse aspecten van het menselijk leven, zoals gezondheid, mobiliteit, wonen, en recreatie.

De fysieke leefomgeving is dus de omgeving, waarin wij als mensen leven, wonen, werken, reizen en recreëren. De fysieke leefomgeving bestaat uit bouwwerken, infrastructuur, water, maar bijvoorbeeld ook bodem en ondergrond, lucht, natuur, landbouw, landschappen en cultureel erfgoed.

Invloed leefomgeving op gezondheid

De fysieke leefomgeving heeft invloed op de gezondheid. Denk daarbij niet alleen aan het voldoen aan milieueisen, maar ook aan de ruimtelijke inrichting. Als deze beweegvriendelijk en groen is, bewegen mensen meer en nodigt dit uit tot het nastreven van gezond gedrag (gezondheidsbevordering). Ook moet de omgeving veilig zijn, zodat de mensen het prettig vinden er te wonen of te recreëren (gezondheidsbescherming). Daarnaast kan een omgeving op zichzelf stimulerend zijn en prikkelen tot het maken van een gezonde keuze.

Een gezonde leefomgeving:

• biedt een goede toegang tot voorzieningen (zoals scholen, winkels, buurthuis) en openbaar vervoer, voor iedereen.
• nodigt uit tot een gezonde leefstijl zoals wandelen, fietsen, spelen, ontspannen,
• nodigt uit tot elkaar ontmoeten, samen te ontspannen en te recreëren.
• is schoon, sociaal en fysiek veilig.
• is toegankelijk voor alle gebruikers (denk aan ouderen, kinderen en gehandicapten).

Door het aanpassen van de fysieke leefomgeving kunnen verschillende aandoeningen aangepakt worden. Denk hierbij aan de aanpak van de mentale gezondheid, overgewicht, rookgedrag en infectieziektes door het nastreven van een schone en hygiënische omgeving.

Er is een aantoonbare relatie tussen mentale gezondheid en iemands directe leefomgeving.

De fysieke leefomgeving

De fysieke leefomgeving bestaat uit verschillende aspecten. De luchtkwaliteit, groenvoorziening binnen een woonwijk, stedelijke planning en de toegankelijkheid, geluidsniveau, stressfactoren en de gemeenschap spelen allemaal een rol in de kwaliteit van leven en gezondheid die bewoners ervaren. Hieronder zullen deze aspecten verder worden toegelicht.

Luchtkwaliteit

Een van de meest voor de hand liggende aspecten van de fysieke leefomgeving is de luchtkwaliteit. De samenstelling van de lucht die we inademen, heeft een directe invloed op onze gezondheid. Verontreinigde lucht, veroorzaakt door industriële uitstoot, verkeer of andere bronnen, kan leiden tot ademhalingsproblemen, allergieën en zelfs ernstige aandoeningen zoals astma en hartziekten. Het belang van het behoud van een schone luchtkwaliteit kan daarom niet worden overschat. Een gezonde buitenlucht is goed je gezondheid!

Feiten luchtkwaliteit

De huidige luchtkwaliteit verklaart 75% van de milieu bijdrage aan ziektelast in Nederland. Dit betekent:

• 11.000 vroegtijdige sterfgevallen,
• Ca. 150.000 verloren gezonde levensjaren,
• Ruim een half miljard euro aan zorgkosten.

Bij de effecten van luchtverontreiniging maken we onderscheid tussen effecten van kortdurende verhoogde blootstelling (gedurende enkele dagen tot weken) en de effecten van langdurige blootstelling (gedurende meerdere jaren). De schadelijke gezondheidsgevolgen van fijn stof zijn vermoedelijk afhankelijk van de chemische samenstelling en grootte van de fijn stofdeeltjes. Fijn stof kan via inademing terecht komen in neus, de bovenste en onderste luchtwegen en in de longen. Daar kan het ontstekingsreacties en weefselschade veroorzaken en kan de zuurstofopname worden bemoeilijkt. De ontstekingsreacties kunnen ook schadelijk zijn voor de hartfunctie en dus ook voor hartpatiënten. Fijn stof heeft ook neurologische effecten die bijvoorbeeld de hart(spier)functie negatief kunnen beïnvloeden.

Door luchtvervuiling kunnen luchtwegklachten en hart- en vaatziekten ontstaan en verergeren. Het kan ook longkanker tot gevolg hebben. Deze aandoeningen zijn meegenomen in de berekeningen van de Volksgezondheid Toekomst Verkenning. De gevolgen van luchtvervuiling (3% van de totale ziektelast) liggen qua omvang tussen die van overgewicht (3,7%) en te weinig bewegen (2,3%).

Groenvoorzieningen en Natuur

Een groene omgeving heeft bewezen voordelen voor onze gezondheid. Toegang tot natuur en groenvoorzieningen staat in verband met een lager stressniveau, verbeterde stemmingen en zelfs een verhoogde levensverwachting. Groene ruimtes bieden niet alleen fysieke voordelen, zoals meer mogelijkheden voor lichaamsbeweging, maar dragen ook bij aan onze mentale gezondheid door een gevoel van rust en welzijn te bevorderen.

Groen kan effect hebben op zowel de fysieke als de mentale gezondheid en welbevinden. Daarnaast is er onderscheid tussen directe en meer indirecte gezondheidseffecten.  Directe gezondheidseffecten treden kort na het contact met groen op, zoals allergische reacties en ontspan­ning. De meer indirecte gezondheidseffecten ontstaan pas op langere termijn, zoals hart- en vaatziekten en een betere werking van het immuunsysteem. Groen kan ook bijdragen aan het verkleinen van gezondheidsverschillen, het vergroten van de sociale cohesie in een buurt, het in stand houden van biodiversiteit en het temperen van effecten van klimaatverandering, zoals hittestress en wateroverlast. Ook op deze manier kan groen indirect gevolgen hebben voor de gezondheid en het welbevinden van mensen.

Een leefomgeving kan ‘groen’ zijn op verschillende niveaus. In straten gaat het bijvoorbeeld om bomen, bloembakken, tuinen, groene gevels en groene daken. Op grotere schaal is ‘groen’ aanwezig in dorp, wijk of stad in o.a. plantsoenen, parken, openbare tuinen, natuurspeelplekken. En buiten de bebouwde kom zijn  natuurgebieden de grootste aaneengesloten groene plekken. Al deze vormen van groen kunnen bijdragen aan het welzijn en de gezondheid.

Mensen die in een groene omgeving wonen hebben minder vaak last van hart- en vaatziekten, overgewicht of diabetes. Ook hebben ze vaak een betere mentale gezondheid. Groen leidt tot deze positieve effecten op de gezondheid via:   

• bevorderen van herstel (o.a. van stress en depressie), 
• bevorderen van gezond gedrag (bewegen, sociaal contact) en 
• schade verminderen van milieufactoren (bijv. minder geluidsoverlast) 

Lees in het artikel over de gezondheidsvoordelen van wonen in de natuur hier meer over. Hiernaast kan je natuurlijk ook meer groen in huis halen, want het hebben van planten in huis heeft ook vele voordelen op jouw gezondheid!

Stedelijke planning en toegankelijkheid

De manier waarop stedelijke gebieden zijn ontworpen en georganiseerd, heeft ook gevolgen voor onze gezondheid. Goed doordachte stadsplanning kan de toegankelijkheid van gezondheidszorgfaciliteiten vergemakkelijken, evenals de beschikbaarheid van gezonde voedingsmiddelen. Tevens kan het stimuleren van actieve mobiliteit, zoals wandelen en fietsen, de algemene fitheid van de bevolking bevorderen.

Een derde van de verplaatsingen van minder dan 7,5 kilometer vindt plaats met de fiets, en ook een derde met de auto. Er zijn aanzienlijke verschillen tussen gemeenten. In Midden- en Noord-Nederland (o.a. Groningen, Utrecht, Zwolle en omliggende gemeenten) is het percentage fietsgebruik 45% of meer. In het zuiden van Nederland ligt het percentage fietsgebruik vaak onder de 35%.

De voordelen van fietsen zijn veelzijdig. Zowel op economisch, sociaal, milieu- als gezondheidsvlak heeft meer fietsgebruik positieve gevolgen. Aandacht voor veiligheid is wel heel belangrijk, want ongelukken met fietsers komen nog regelmatig voor.

Voordelen van fietsen:

• Minder gezondheidsproblemen:
  Lichaamsbeweging is goed voor de gezondheid. Fietsen draagt bij aan minder overgewicht, diabetes, en hart- en vaatziekten. Actieve mensen hebben 18% minder kans op depressieve klachten dan mensen die niet bewegen. Bij volwassenen is 150 minuten van matige fysieke activiteit (zoals fietsen) geassocieerd met een 18% lager risico op hartvaatziekten.
• Minder ziekteverzuim:
  Fietsen draagt bij aan minder ziekteverzuim. Ook is fietsen ontspannend en kan het de slaapkwaliteit en de mentale gezondheid verbeteren. Fietsen zorgt  voor sociale interactie en draagt bij aan de onafhankelijkheid en zelfredzaamheid van mensen met een laag inkomen.
• Toename levensverwachting:
  Wanneer 12,5% van de korte afstandsritjes met de auto door fietsen zou worden vervangen, dan leidt dit tot 3-14 maanden toename in levensverwachting door toename van lichamelijke activiteit.
• Economische voordelen:
  De gezondheid gerelateerde winst door fietsen wordt geschat op 19 miljard euro per jaar. Het kabinet geeft ieder jaar ruim 2 miljard euro uit aan autowegen. Voor circa één derde van dat geld zijn de stedelijke fietsinfrastructuur, fietsenstallingen en regionale fietssnelwegen volledig op orde, inclusief stimuleringsregelingen. Dat levert niet alleen minder files op, maar ook schonere lucht, minder verkeerslawaai, minder klimaatschade, meer ruimte in de stad en tientallen miljoenen minder zorgkosten.
• Minder files en een betere luchtkwaliteit!
  Korte ritten met de fiets in plaats van met de auto betekent minder files en betere luchtkwaliteit. Ook draagt het bij aan het terugdringen van het klimaatprobleem, doordat er minder CO₂ wordt uitgestoten. 

Geluidsniveaus en stress

Een ander aspect van de fysieke omgeving dat onze gezondheid beïnvloedt, is geluid. Langdurige blootstelling aan hoog geluidsniveau kan leiden tot stress, slaapstoornissen en zelfs gehoorproblemen. Het is van cruciaal belang om aandacht te besteden aan geluidsvervuiling in onze leefomgeving en maatregelen te nemen om het te verminderen.

In Nederland zijn naar schatting ongeveer 6,1 miljoen personen blootgesteld aan geluid van wegverkeer hoger dan of gelijk aan de WHO-advieswaarde en ’s nachts zijn dat ruim 4,7 miljoen personen. Verder worden ongeveer 320.000 personen blootgesteld aan geluid boven de advieswaarde voor railverkeer en ’s nachts 470.000. Ongeveer 2,1 miljoen personen worden blootgesteld aan geluidsniveaus boven de advieswaarde voor vliegverkeer. ’s Nachts zijn dat 220.000 personen. Ook personen in gebieden met een geluidbelasting lager dan de WHO-advieswaarde kunnen negatieve effecten ondervinden door de blootstelling aan geluid.

De omvang van de ziektelast is het grootst bij personen die worden blootgesteld aan geluidniveaus tussen 45 en 55 dB (Decibel. Logaritmische eenheid die vooral gebruikt wordt voor de aanduiding van geluidssterkte.) (L_den). De ziektelast wordt uitgedrukt in Disability Adjusted Life Years (DALY) en is opgebouwd uit het aantal verloren levensjaren (door vroegtijdige sterfte), en het aantal jaren geleefd met gezondheidsproblemen (bijvoorbeeld een ziekte), gewogen voor de ernst hiervan (ziektejaarequivalenten).

De reden hiervoor is dat het aantal personen dat woonachtig is in gebieden met een geluidbelasting tussen 45 en 55 dB veel groter is dan het aantal woonachtig in gebieden met hogere geluidbelastingen.

Blootstelling aan (ongewenst) geluid kan uiteenlopende effecten op de gezondheid hebben. Het kan leiden tot hinder, slaapverstoring, verstoring van de dagelijkse activiteiten en stressreacties. Deze effecten van geluid kunnen op hun beurt weer aanleiding geven tot hoge bloeddruk en verhoogde niveaus van het stresshormoon cortisol, die het risico op hart- en vaatziekten en op psychische aandoeningen verhogen. Geluid kan echter ook direct (zonder beoordeling) resulteren in fysiologische reacties zoals een verhoogde bloeddruk. Ook heeft lawaai een negatieve invloed op de leerprestaties van kinderen.

De rol van gemeenschappen

Gemeenschappen spelen een sleutelrol in het vormgeven van de fysieke leefomgeving. Door gezamenlijke inspanningen kunnen bewoners, lokale overheden en organisaties samenwerken om de gezondheid van hun omgeving te verbeteren. Dit kan variëren van het aanleggen van parken en groenvoorzieningen tot het bevorderen van duurzaam vervoer en het verminderen van milieuverontreinigende stoffen.

Positief effect gezonde woon-en leefomgeving

De fysieke leefomgeving, oftewel de leefomgeving waarin mensen wonen, werken en recreëren heeft dus zeker invloed op hun gezondheid. Een gezonde leefomgeving is een leefomgeving die als prettig wordt ervaren, die uitnodigt tot gezond gedrag en waar de druk op de gezondheid zo laag mogelijk is. Een gezonde woon- en leefomgeving stimuleert inwoners om hun gezondheid te verbeteren.

Een wijk die veilig, duurzaam en klimaatbestendig is. Met fiets- en wandelpaden die goed bereikbaar en veilig zijn. En in de buurt ontmoetingsplekken, voorzieningen en leuke activiteiten die voor iedereen toegankelijk zijn. Om de gezondheid van inwoners te verbeteren kan er dus ook echt gekeken worden naar de fysieke leefomgeving en deze zodanig te veranderen dat de fysieke leefomgeving een positieve bijdrage levert aan de gezondheid van de inwoners. Hiervoor kunnen er verschillende organisaties ingezet worden om advies in te winnen en samen met de gemeente naar de mogelijkheden te kijken. Samen sta je sterk, samen werken aan een betere gezondheid voor onze burger, inwoners, maar natuurlijk ook zeker voor jezelf!

Kortom, onze fysieke leefomgeving heeft een aanzienlijke impact op onze gezondheid. Het begrijpen van deze relatie stelt ons in staat om gezondere keuzes te maken en de nodige stappen te ondernemen om onze leefomgeving te verbeteren. Het is een gedeelde verantwoordelijkheid van individuen, gemeenschappen en beleidsmakers om te streven naar een omgeving die de gezondheid en het welzijn van iedereen bevordert.